Sterrenhemel

Verschillen zijn er natuurlijk volop. Sommige verschillen zijn duidelijker aanwezig dan andere. Overeenkomsten zijn er ook, misschien zijn die er nog wel het meest. We zijn allemaal zusters, zei de serveerster laatst breed glimlachend tegen mij. Of wanneer ik afspreek met een aantal lokale collega’s in de plaatselijke bar. We lachen hard om de selfies die we proberen te maken en steeds weer mislukken. Onze gesprekken gaan vaak over de verschillen tussen hier en daar, tussen Afrika en het westen. We hebben dezelfde boeken gelezen en volgen dezelfde nieuwsbronnen, we filosoferen wat af. We zien allemaal dezelfde verschillen.

Pikkedonker is het ’s avonds en ’s nachts. Met een fonkelende, oneindige sterrenhemel, als je geluk hebt. Soms zorgt een volle maan voor extra licht, en hoeft mijn zaklamp niet aan als ik in de nachtelijke uren naar het ziekenhuis wordt geroepen. Laarzen draag ik voor de zekerheid – toch een beetje bang voor de grote insecten en eventuele slang, en ook omdat de wegen modderig zijn in het regenseizoen. Ik kan me niet heugen wanneer ik voor het laatst in het pikkedonker in Nederland was, of wanneer het helemaal stil was. Door de diensten die ik draai, om de week een hele week, ben ik regelmatig op de meest donkere uren van de dag aan het werk. Inmiddels slaap ik zoals een echte Afrikaan, wanneer ik kan, op de meeste gekke tijdstippen. 

Toch wordt het ritme van de dag voornamelijk gedirigeerd door het ritme van de natuur. Het begin van een nieuwe dag wordt aangekondigd door de haan, die ook woont op onze 'compound', en door de hanen van de buren. De zon volgt, net als een scala aan geluiden van de vogels en andere exotische beestjes die je niet ziet maar dus wel hoort. Gedurende de dag worden ze overstemd door het geluid van een generator, maar vaker nog door muziek. Geluidoverlast is hier, mijn inziens, een onbekend probleem, muziek draai je niet alleen voor jezelf, maar voor iedereen. Wij zijn gezegend met een goede muzieksmaak van onze buurman. Ook privacy is hier dermate ondergeschikt aan het gemeenschappelijk belang. Families zijn 'extended', broers hebben verschillende moeders en een kind wordt opgevoed door het gehele dorp. 

Afgelopen week zag ik haar ineens te midden van alle andere patiënten en bezoekers in de grote hal van het ziekenhuis. De moeder van de jongen met de grote rode kersttrui. Deze keer helpt ze haar zwangere zus die is opgenomen. Haar eigen zoon heeft het toch niet gered. Met grote ogen kijkt ze me aan, haar blik is leeg. Het leven gaat door en nieuw leven komt er aan. De donkere kant van het leven hier is pikkedonker. Maar als de sterrenhemel zich laat zien, is ze oneindig en sprankelend. En dat besef ik me op de avonden met mijn lokale collega's; de ambities en veerkracht zijn enorm en daarmee is de toekomst hoopvol. 

Ochtend karavaan

Elke dag begint met de ochtendronde. Nadat er is gezongen en gebeden en de patiënten van de nacht zijn besproken. Tijdens de ochtendronde worden alle zwangeren, net bevallen vrouwen en hun pasgeborenen gecheckt door het voltallige team van de afdeling. Ik ben inmiddels een vast teamlid. Als een karavaan trekken we langs alle vrouwen, die zijn verdeeld over vijf verschillende zalen. Het is een kleurrijk geheel; de verloskundigen dragen witte pakken, de verpleegkundigen blauwe en die van de studenten zijn lilapaars.

Het middelpunt van de karavaan is het karretje dat wordt voortgeduwd door de verloskundige van dienst. Zij schrijft alles wat wordt besproken zorgvuldig op in een groot boek. Verder liggen op het karretje alle patiënten dossiers en andere verpleegkundige benodigdheden. Toch missen we elke dag weer iets. Dit maakt afdelingshoofd Hawa vaak aan het zuchten, maar ze weet het altijd weer te regelen. Sowieso is voor Hawa nooit iets teveel gevraagd, en draait ze met ogenschijnlijk gemak een extra nachtdienst na een dagdienst als een collega afwezig is. Net zo gemotiveerd is haar collega Maria,  favoriet bij de patiënten, er wordt vaak naar haar gevraagd, iedereen wil even haar liefdevolle aandacht. Maria is ook efficiënt, laatst kocht ze nog een (levende) haan tijdens de ochtendronde, die ze vervolgens onder haar arm meenam langs de patiënten. Laatkomers zijn er ook altijd, en die sluiten vaak ongemerkt aan. Even ongemerkt verdwijnen de studenten halverwege, om thee te drinken, of ontbijt te kopen buiten bij het winkeltje. De telefoon van zuster Augusta gaat zo vaak af, dat ze daarom maar haar oortjes in houdt, kan ze in de tussentijd naar muziek luisteren. Ook patiënten luisteren graag naar muziek in de ochtend. Door het team worden ze dan tot de orde geroepen, ook als er teveel rommel rondom hun bed staat. Patiënten dienen hun eigen eten mee te nemen en klaar te maken, zelf de was te doen en hun pasgeborenen te verschonen. Vaak is er een moeder, zus of tante, vaker nog een combinatie van deze familieleden, die na gelang de opname duurt, voor ze zorgen. Ze slapen dan op matjes op de grond, of als ze geluk hebben in een leeg bed.  

Inmiddels heb ik door ervaring geleerd, mee te deinen met de dynamiek van de ochtendronde, en vooral niet harder te willen gaan – een karavaan beweegt zich tenslotte voort als een groep in zijn eigen tempo. Wellicht zie ik, doordat ik een stapje terug moet doen, meer. Ik zie dat Maria de haan koopt bij een van de familieleden van een patiënt, zodat zij weer geld hebben naar huis te reizen. Ik zie hoe Augusta uitgebreid adviezen geeft over voeding, hoe de laatkomers overuren maken, en hoe de studenten de baby’s hebben gewogen voordat de ochtendronde is begonnen.

In de korte tijd dat ik hier ben, heb ik vele zieke zwangeren en gecompliceerde bevallingen voorbij zien komen. En elke keer weer was iedereen daar, te doen wat er gedaan moest worden, om die ene moeder en haar baby de beste kansen te geven. Samen hard werken is het minste wat je kunt doen in een land met nog steeds hoge moedersterfte. De ochtendronde is voor mij niet alleen mijn dagelijkse routine, maar ook het beste begin van mijn dag. Ik voel me bevoorrecht om hier als dokter te mogen werken. Te leren. Om straks die extra kennis, vaardigheden en creativiteit mee terug te kunnen nemen naar Nederland en de patiënten daar. Ik denk aan onze huidige minister van Volksgezondheid die niet overtuigd is van de meerwaarde van een Nederlandse tropenarts. Ik bedenk me hoe het zou zijn als hij voor even mee kon deinen in de dynamiek hier, om te beseffen hoe rijk de wereld buiten Nederland is.

Nieuwe schoenen

Deze keer ben ik te gast in het regeringsziekenhuis in het verre zuidoosten van het land, dichtbij de grens van Liberia. Gedurende ruim twee maanden help ik mijn Nederlandse collega die voor een Italiaanse organisatie werkt. Het gezelschap aan artsen in het ziekenhuis is gevarieerd; er is een dokter uit Nigeria, een kinderarts uit Ethiopië, en de medische baas van het ziekenhuis is een lokale dokter die jarenlang in China heeft gewerkt. Zelf werk ik in het gedeelte van het ziekenhuis voor zwangeren, kraamvrouwen en kinderen tot en met 5 jaar. Zij krijgen gratis gezondheidszorg van de regering. Uiteraard wordt er gespeeld met deze regels. Soms omdat de patiënt een bekende is van een van de medewerkers, soms omdat het medische noodzaak is. In ons gedeelte van het ziekenhuis bevindt zich namelijk een zaaltje met twee bedden, waar 24 uur per dag elektriciteit is en dus zuurstof kan worden gegeven.

En dat is precies de reden waarom de tienjarige jongen werd overgebracht van het algemene ziekenhuis naar ons. Badend in zweet en naar lucht happend werd hij door zijn moeder op haar rug binnengedragen. Het lichamelijk onderzoek was duidelijk, met een naald prikten we zijn longen aan en veel, heel veel viezigheid kwam eruit. Zware medicatie werd gestart, en ook werd er continue zuurstof aan hem gegeven. Elke dag kwamen wij, de kinderarts en ik, terug om opnieuw zijn longen te onderzoeken. Hoe dapper hij ook was, en graag mee wilde werken, de jongen ging steeds meer in verweer tegen de naald die wij dagelijks in zijn lijf stopte. Ook het roesje om kortdurend licht te gaan slapen ontving hij met weerzin. Het was lastig een goede balans te vinden in wat goed doen is, zowel op de korte als lange termijn. Meerdere malen bespraken we in het team of we toch niet iets meer konden doen voor deze jongen. En elke keer was het antwoord hetzelfde. Maar er is tijd, en in Afrika lijkt er altijd meer tijd te zijn dan in Nederland. Hij knapte op en begon te spelen, steeds vaker buiten. Als laatste stap moest ‘ie nog meer gaan eten, vonden wij dokteren – de rode wintertrui met sneeuwpoppen hing veel te ruim over zijn schouders. Om hem te motiveren beloofde de kinderarts hem nieuwe schoenen. Dat  werkte (mee). En zo wij gaan binnenkort uiteten in het dorp, want  dat was de andere helft van de belofte van de kinderarts aan mij, wanneer de jongen naar huis zou gaan. Beter is onze patiënt nog niet helemaal beter – hij zal nog lange tijd zware medicatie moeten blijven gebruiken, maar hier in de jungle vier je ondertussen de zegeningen van de dag.

Freetown

'Tenki pa' zegt de bestuurder. 'Tenki pa' zegt ook de vrouw naast me. Naast ons op het trottoir staat een man van middelbare leeftijd. Aan de grootte van zijn buik is te zien dat hij van goede afkomst is. Hij knikt naar ons. Ik zit in een kee-kee in Freetown. Dat is een klein open gemotoriseerd karretje, in Azie bekend als tuktuk. Hier heten ze dus kee kee's en de laatste keer dat ik hier was, waren ze er nog niet. Zodra ik ben ingestapt, bedenk ik: dit doe ik niet nog een keer als het donker is. De bestuurder lijkt haast te hebben en rijdt hard. Samen met twee andere vrouwen zit ik ingeklemd op een bankje. Zij kletsen voluit, ik houd me vast en kijk met de bestuurder mee waar we naar toe zoeven. Net als altijd is het druk bij die ene rotonde. Onze bestuurder heeft geen zin om achteraan te sluiten in de file en rijdt over de linkerbaan. Opnieuw denk ik: ik doe dit niet nog een keer. Gelukkig manoeuvreert de bestuurder ons halverwege tussen de andere auto's terug op de rechter baan. 

De vrouw naast me begint uit te leggen waar ze het over hebben. Ik zeg: ja, ik volg het, jullie hebben het over de politieman die ons heeft gezien en nu onze kant opkomt. Mijn begrip van Krio maakt me direct vrienden met de vrouw. Ze heet Susu en ze werkt in de keuken in de bar waar ik net voetbal heb gekeken. Nigeria tegen Argentinië. Alsof het nationale team van Sierra Leone zelf de finale van de wereldkampioenschappen moest spelen. Het dak ging er bijna af voor hun Afrikaanse broeders. Susu vertelt dat ze een dochter heeft in Duitsland. Ik bedenk dat ze daar studeert en vraag wanneer haar dochter voor het laatst in Freetown is geweest. Maar nee de dochter van Susu is geadopteerd door haar nieuwe moeder en is nooit meer in Sierra Leone geweest. Ik weet even niet wat ik moet zeggen. Susu hoopt me nog een keer in de bar te zien, en stapt vrolijk uit en verdwijnt in de massa. 

Het leven in Freetown doet mij altijd denken aan de puzzels die mama maakt met kerstmis. Een puzzel van 1000 stukjes met poppetjes die van alles en nog wat doen. Elke keer als je naar de puzzel kijkt, zie je weer iets anders, en vaak iets wat niet helemaal in het plaatje past. Zo ook in deze stad. Het verkeer krioelt er als een mierenhoop doorheen - schijnbaar chaotisch, maar de oplettende kijker ziet dat er toch een patroon is. 
De politie-agent komt inderdaad aangelopen. Hij is jong, maar zonder aarzeling vraagt 'ie de bestuurder zijn karretje aan de kant te zetten want zijn rijgedrag was niet volgens de regels. Vanaf het trottoir wenkt de man van middelbare leeftijd de agent naar hem toe te komen. Ik kan hun gesprek niet horen, maar al snel vindt de agent het goed zo. 'Tenki pa' wordt er dus meerdere keren tegen de onbekende helper gezegd vanuit ons kee-kee karretje. De autoriteit van de leeftijd weegt hier nog steeds zwaarder dan die van de handhaving van de wet. 

Lamin

In de zomer van 2015 ben ik terug in Masanga en schrijf ik het volgende op, wat vervolgens als concept onzichtbaar op het internet blijft, tot vandaag - een terugblik dus: 

Zijn glimlach zo groot. De bekende vrolijke glinstering in zijn ogen en rimpels rondom. Op zijn lachende wangen littekens volgens cultureel gebruik. Even denk ik: zijn gebit is verslechterd. Maar de glimlach zo groot en aanstekelijk. Het zijn de mensen die je laten thuiskomen. Met veel enthousiasme was hij naar me toe gerend, nadat hij me vanuit de verte al uitgebreid zwaaiend had begroet. We mogen elkaar niet omhelzen, Ebola ligt nog steeds op de loer. 

Hij komt bananen brengen en maakt mijn favoriete maaltijden en zelfs kokoskoekjes, keer op keer. En alsof dat nog niet genoeg is, vertelt hij dit trots aan iedereen die het maar horen wil. Hij weet als geen ander wat ik lekker vind, want hij heeft jaren voor me gekookt, toen Masanga mijn thuis was. 45 jaar oud is Lamin, al jaren. Daar moeten we steeds met z'n allen om lachen, en hij zelf het meest. Geboren is 'ie in het hevige regenseizoen, net voor de rijstoogst, dat vertelde zijn moeder hem. Inmiddels heeft hij zelf 4 kinderen. Voor Abdul zijn oudste zoon die nu de middelbare school volgt, bouwt hij een huisje dichtbij zijn nieuwe school. Het huis is bijna klaar, alleen nog een dak. Abdul werkte voorheen in mijn grote jungle tuin, op zaterdag, om wat bij te verdienen voor dat letterlijke dak boven zijn hoofd. 

We besluiten deze keer de rollen om te draaien en Lamin uit eten te nemen in het stadje verderop. We pikken hem op in zijn dorp, welke nog dieper in de jungle gelegen is. Vele kinderen verzamelen zich rondom onze grote auto, die schril afsteekt bij de eenvoudig van het dorp. Maar het is feest! Luide muziek uit de autoradio en de ondergaande zon maakt het feest compleet. Als een koninklijk paar treden Lamin en zijn vrouw naar buiten. Zij gekleed in haar mooiste jurk. Alles wordt uitgebreid vastgelegd op camera, ook wij worden van alle kanten op de foto gezet. Als aandenken, mogelijk ook als trofee. Net als het overgebleven eten van die avond, dat in plastic tasjes wordt meegenomen naar huis. Rijkdom heeft hier een andere betekenis, besef ik me weer. Inspirerende rijkdom, wat er voor zorgt dat terug zijn hier een warm bad is.